Hôm nay, ít người nhớ được rằng nước ta đã xuất xưởng chiếc máy vi tính đầu tiên của châu Á từ phòng thí nghiệm.
Khi tôi viết những dòng này thì Viện Tin học, tiền
thân của Viện Công nghệ Thông tin, vừa tổ chức 40 năm thành lập. Năm
1977, tôi về công tác ở Viện - những nhà ngói cấp 4 ở làng Liễu Giai (Hà
Nội), bên cạnh là khu tập thể “sáu anh em chia nhau một phòng”.
Thời ấy khổ, nhưng không ngăn được những nhiệt huyết
khoa học. Nhờ anh Alain Teissonnière, chuyên gia công nghệ thông tin
người Pháp, lãnh đạo Viện khi đó là giáo sư Phan Đình Diệu và nhóm kỹ sư
trẻ, dự án xây dựng máy vi tính ra đời.
Những kỹ sư miệt mài với chip mới lạ, với những dòng
phần mềm đầu tiên được viết để dạy máy vi tính. Thực tập bên Pháp, khi
về, họ xách vali đầy chip cho máy tính, ổ đĩa mềm, đĩa cứng và cả mỏ
hàn, dù hồi đó số tiền đủ mua một ngôi nhà ở Hà Nội.
Họ thức trắng đêm, quên ăn, quên ngủ, dù nhà rất
nghèo. Đạp xe đến văn phòng, không may ngã, cặp lồng cơm đổ ra đường,
chỉ thấy muối vừng, mấy cọng rau muống già và quả cà pháo. Các bà vợ đạp
xe mang cơm cho chồng. Một chị than “mấy đêm rồi, anh Việt (Ngô Trung
Việt) nhà em không về nhà”. Cô khác kêu “Anh Khôi (Phạm Ngọc Khôi) bỏ đi
lên Viện cả tuần nay”.
Năm ấy, chiếc máy tính VT80 ra đời. Việt Nam trở thành
nước thứ ba trên thế giới chế tạo thành công máy vi tính. Khi đó khu
vực châu Á nói chung, trừ Nhật Bản, còn rất lạ lẫm với vi xử lý. Các
đoàn từ Thái Lan, Hàn Quốc, Singapore, Malaysia, Ấn Độ đến thăm Viện
nườm nượp, một nơi mà dân làng vẫn dùng phân tươi, nước giải để tưới hoa
và rau, đi vệ sinh phải đeo khẩu trang. Thế mà hôm nay, các quốc gia
này đã bỏ Việt Nam một khoảng cách số theo đúng nghĩa đen và bóng.
Nếu hợp tác với nước ngoài, được đầu tư và sản xuất
công nghiệp thì những máy vi tính đầu tiên có thể ra với thế giới mang
dòng chữ “Made in Vietnam”. Nhưng, một số vị lãnh đạo ngành có ảnh hưởng
tới đầu tư không nhìn ra điều đó. Nhập PC 2.000 $ mang về bán 4.000 $
tại thị trường Việt Nam dễ như đồ ăn nhanh bên phương Tây là cơ hội vàng
kiếm tiền. Viện biến thành công ty buôn bán, các bộ, các ngành cũng
thế. Giấc mơ vi tính Việt Nam ngừng ở đó, buôn bán PC thay cho tư duy
dài hơi cho nền công nghệ non trẻ, thế mạnh IT đã bị bẻ gẫy.
Từng là người phụ trách IT của vùng Đông Á Thái Bình
Dương của World Bank, tôi có dịp đi công tác nhiều châu lục. Mỗi khi có
dịp dạo quanh phố phường, tôi để ý đến những sản phẩm Made in Vietnam.
Nhiều nhất là giầy dép, quần áo, thực phẩm đông lạnh, hoa quả, và món
phở nổi tiếng. Tuy nhiên, tịnh không thấy một sản phẩm IT mang nhãn Việt
Nam. Vào BestBuy (cửa hàng điện tử) bên Mỹ cũng vậy, hoàn toàn vắng
bóng.
Ngành IT đã có thể trở thành một ngành “mũi nhọn” và
trên thực tế từng được xác định là một ngành “mũi nhọn” của nước ta.
Nhưng trong một chiến lược phát triển kiểu quả mít, bây giờ mũi nhọn ấy
đã cùn mòn nếu so với mặt bằng chung của thế giới.
Mũi nhọn kiểu quả mít, nghĩa là ngành nào cũng được
xác định là “mũi nhọn”, dù gai quả mít chả đâm được ai. Mỗi khi bàn đến
chiến lược phát triển kiểu quả mít này tôi lại nghĩ đến cái cách mà Việt
Nam đã đầu tư cho ngành IT năm xưa, và tự hỏi rằng nếu như có ít “mũi
nhọn” hơn, nếu như chúng ta (hay chính xác hơn là những vị mà chúng ta
giao phó điều phối nguồn lực) tập trung hơn thì hôm nay Việt Nam đã có
thể ở đâu trên bản đồ công nghệ thông tin thế giới?
Hơn nửa thế kỷ trước có bài báo của giáo sư Tạ Quang
Bửu nói về thế mạnh của học sinh Việt Nam là giỏi toán. Ông cho rằng, sĩ
tử nhà nghèo chỉ có bút chì và giấy nháp sẽ giải được những bài toán
thế kỷ mà không cần đầu tư nhiều tiền. Ông đã tiên đoán đúng, Ngô Bảo
Châu đoạt giải Fields, nhưng lại đơm hoa kết trái ở xứ người.
Truyền thống giỏi toán đó là cơ hội cho ngành IT với
lớp trẻ yêu khoa học kỹ thuật, thích tìm tòi. Cha anh họ từng ăn cơm cặp
lồng làm nên cái máy vi tính thời cấm vận, thì chẳng có lý do gì với
nền công nghệ hiện đại như hiện nay, hạ tầng Internet thuộc vào tốt nhất
trong vùng, thế hệ trẻ không có sản phẩm bên Mỹ.
Cơ hội vẫn còn. Theo Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế
giới 2016, vào năm 2020 sẽ có 26 tỷ thiết bị nối Internet, 4 tỷ người
dùng Internet. Máy vi tính đầu tiên tính từng byte thì từ năm nay lưu
lượng đã tính bằng zettabyte - tỷ giga byte. Năm 2020 sẽ có 2,3 tỷ giga
byte truyền toàn cầu.
Ngành IT chiếm 6% giá trị kinh tế toàn cầu và miếng
bánh vẫn còn cho những quốc gia mới nổi và lực lượng lao động trẻ như
Việt Nam. Vấn đề chỉ là chúng ta cư xử với “mũi nhọn” như thế nào, tập
trung đầu tư hay san sẻ với hàng trăm “mũi nhọn” khác.
Gốc nông dân, lớn lên và trưởng thành như một công dân
toàn cầu, tôi mê mẩn những gói thực phẩm làng quê Việt ở xứ người.
Nhưng sẽ vui hơn nếu có gói IT Made in Vietnam có trên quầy hàng BestBuy
ở thủ đô Hoa Kỳ.
Để làm được điều đó thì IT và nông nghiệp không thể là một trong hàng trăm cái gai mềm trên quả mít.
Hiệu Minh